ΤΟ ΟΡΟΣ ΑΙΓΑΛΕΩ – ΠΟΙΚΙΛΟ
ΔΕΔΟΜΕΝΑ – ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Περιγραφή
Το Αιγάλεω - Ποικίλο Όρος είναι ένας
μακρόστενος ορεινός όγκος που οριοθετεί το Λεκανοπέδιο της Αθήνας από τα
ΒΔυτικά και το Θριάσιο Πεδίο από τα ΝΑνατολικά. Ο άξονάς του κινείται από ΝΔ σε
ΒΑ κατεύθυνση. Έχει μέγιστο μήκος 20 χιλιόμετρα και μέγιστο πλάτος περίπου 4
χιλιόμετρα. Η συνολική του έκταση είναι 55.000- περίπου στρέμματα. Χωρίζεται σε
δύο συγκροτήματα από την κοιλάδα Δαφνίου. Το Νότιο ονομάζεται σήμερα Αιγάλεω
και το Βόρειο Ποικίλο. Οι ονομασίες αυτές επικράτησαν σχετικά πρόσφατα ενώ στο
παρελθόν συναντάμε πολλές διαφορετικές ονομασίες του όρους και των τμημάτων
του.
Το συγκρότημα Αιγάλεω έχει μέγιστο υψόμετρο
463 μ. (κορυφή Κούκος). Στις υπώρειές του έχουν αναπτυχθεί ανατολικά οι δήμοι
Αιγάλεω, Αγ. Βαρβάρας, Κορυδαλλού, Νίκαιας, νότια Περάματος, Νότια και Δυτικά
κατέρχεται έως τη θάλασσα όπου καταλήγει στο στενό της Σαλαμίνας, εν μέρει στον
Σαρωνικό Κόλπο και εν μέρει στον κόλπο της Ελευσίνας. Από την Δυτική πλευρά
διέρχεται η περιφερειακή λεωφόρος Σχιστού που συνδέει τους δήμους του Πειραιά
με την Ε.Ο. Κορίνθου. Επίσης διέρχεται τμήμα της νέας εμπορικής σιδηροδρομικής
γραμμής Ικονίου –Ασπροπύργου και για τη διάνοιξή της καταστράφηκε ένα μεγάλο
τμήμα του βουνού με αυτοφυή βλάστηση κωνοφόρων και θάμνων.
Το Ποικίλο έχει δύο ομάδες κορυφών, τη
Βόρεια όπου η ψηλότερη κορυφή Ζαχαρίτσα (452 μ.) και τη Νότια όπου το δίκορφο
Κασκαντάμι (414 – 418 μ.). Στις Α. και ΒΑ. υπώρειές του έχουν αναπτυχθεί οι
δήμοι Χαϊδαρίου, Περιστερίου, Πετρούπολης, Ιλίου, Καματερού, Άνω Λιοσίων.
ΝΔυτικά του Ποικίλου βρίσκεται οι οικισμός Νεόκτιστα Ασπροπύργου και Δυτικά η
περιοχή βιομηχανικών - βιοτεχνικών εγκαταστάσεων του Θριασίου Πεδίου, καθώς και
η χωματερή Α. Λιοσίων. Δυτικά διέρχονται η σιδηροδρομική γραμμή προαστιακού
Αθηνών – Κορίνθου, η περιφερειακή λεωφόρος που συνδέει τη Ε.Ο. Αθηνών –
Κορίνθου με την Αττική Οδό και τμήμα της νέας σιδηροδρομικής γραμμής Ικονίου –
Ασπροπύργου.
Στο Ποικίλο όρος περιλαμβάνονται και τα
υψώματα κάστρο Ζαστάνι (170 υψ) και Μπατάλα (90 υψ) που εκτείνονται ως
βραχίονες Δ. του κυρίου όγκου του Ποικίλου, συνέχονται με αυτό και δεσπόζουν
στην πόλη του Ασπροπύργου.
Στη ΝΔ απόληξη του Ποικίλου βρίσκεται η
λίμνη Ρειτών (Κουμουνδούρου) που περιβάλλεται από στρατιωτικές εγκαταστάσεις
(στρατόπεδο Ξηρογιάννη – 1.400 στρέμματα), διυλιστήρια (ΕΛ.ΠΕ – ΠΕΤΡΟΛΑ), άλλες
βιομηχανικές – βιοτεχνικές – αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και την Ε.Ο. Αθηνών –
Κορίνθου.
Γεωλογικά στοιχεία
Πρόκειται για ένα ασβεστολιθικό, πετρώδες
και βραχώδες γενικά βουνό χαμηλού υψομέτρου, με ποικιλομορφία αναγλύφου από
μικρές κοιλάδες έως απότομες βραχώδεις εξάρσεις και βαθιές χαραδρώσεις, όλα
αποτελέσματα έντονων τεκτονικών φαινομένων. Γεωλογικά χαρακτηρίζεται ως
τεκτονικό κέρας. Ανήκει στη ζώνη της Ανατολικής Ελλάδας (Υποπελαγονική). Τα
πετρώματά του είναι κατά κύριο λόγο ιζηματογενή και αποτελούνται από λευκούς,
τεφρόλευκους και κατά θέσεις ροδόχροους ασβεστόλιθους και δολομιτικούς
αβεστόλιθους. Εμφανίζονται συνήθως κατακερματισμένοι και έντονα
καρστικοποιημένοι. Το πάχος τους φθάνει τα μερικές εκατοντάδες μέτρα και έχουν
χρονολογηθεί στον Ανώτερο Τριαδικό – Μέσο Ιουρασικό (227 – 160 εκατομμύρια
χρόνια πριν όταν η Αττική αποτελούσε βυθό θάλασσας). Στην περιοχή Σκαραμαγκά
και σε άλλες θέσεις εμφανίζονται τόφφοι και βασικά εκρηξιγενή πετρώματα
(λάβες). Στην περιοχή Σχιστού εμφανίζονται ψαμμίτες και μαύροι λεπτοπλακώδεις
ασβεστόλιθοι του ανώτερου Παλαιοζωϊκού (300 –248 εκατομμύρια χρόνια πριν). Στην
Πάρνηθα και το Αιγάλεω συναντώνται αυτά τα παλαιότερα πετρώματα της Αττικής,
που σχηματίσθηκαν στον βυθό της Τηθύος. Νοτιοδυτικά της Μονής Δαφνίου και σε
άλλες θέσεις εμφανίζονται ασβεστόλιθοι κλαστικοί με ευμεγέθεις λατύπες της
κατωιουρασικής περιόδου (205 – 180 εκατομμύρια χρόνια πριν). Στον λόφο του
Κορυδαλλού, όπου ανενεργό λατομείο, συναντώνται ασβεστόλιθοι του Κρητιδικού (65
εκατ. χρόνια πριν) με απολιθώματα Ιππουρίτες. Στον ίδιο λόφο έχουν βρεθεί και
απολιθωμένα ζώα Πλειστοκαινικής ηλικίας (είδη αρκούδας, ιπποειδών, ποντικιών
κ.α.) δηλαδή 700.000- ετών. Στην περιοχή Νοτιοδυτικά του Δρομοκαϊτειου,
υπάρχουν κοιτάσματα λειμωνίτου (είδος σιδηρομεταλλεύματος) που στο παρελθόν
υπήρξαν αντικείμενα εκμετάλλευσης από την εταιρεία «Πυριτιδοποιείο». Το ορυχείο
βρίσκεται σήμερα μέσα στα όρια του Βοτανικού Κήπου Διομήδους. Στην κοιλάδα
Δαφνίου και στα χαμηλότερα σημεία της περιμέτρου του βουνού υπάρχουν
σχιστόλιθοι των Αθηνών, του άνω Κρητιδικού (65 εκατ. χρόνια), αποθέσεις του
Νεογενούς ιδίως στην Πετρούπολη και Περιστέρι που κύρια αποτελούνται από
λιμνοχερσαία ιζήματα (20 – 2 εκατομ. χρόνια) και πλειοτεταρτογενείς
αποθέσεις (700 χιλιάδες χρόνια μέχρι
σήμερα). Σχεδόν όλο το βουνό περιβάλλεται από ρήγματα.
Φαράγγια - Χαράδρες
Στη ΝΔ πλευρά του Ποικίλου, πάνω από τον
οικισμό Νεόκτιστα, υπάρχει το μικρό, αλλά επιβλητικό φαράγγι Ζαστάνι, που είναι
το πιο στενό της Αττικής.
Επίσης μία εντυπωσιακή χαράδρωση που στο
μέσο τμήμα της έχει χαρακτηριστικά φαραγγιού υπάρχει στην βόρεια πλευρά του
όρους Αιγάλεω.
Βόρεια του υψώματος «Βουνό Σκαραμαγκά» –
359 υψ. υπάρχει μία μεγάλη κατακρήμνιση που δημιουργεί μία εντυπωσιακή
ορθοπλαγιά σε μήκος 500 μέτρων περίπου.
Το βουνό είναι ιδιαίτερα στην Νοτιοδυτική
του πλευρά γεμάτο από πολλές έντονες και εντυπωσιακές χαραδρώσεις.
Σπήλαια
Λόγω της ασβεστολιθικής σύστασης του βουνού
υπάρχουν πολλά μικρά ή μεγαλύτερα σπήλαια ή σπηλαιώδεις κοιλότητες και μικρά
βάραθρα. Πολλά από αυτά φέρουν ίχνη ανθρώπινης χρήσης.
Από αυτά ξεχωρίζουν: α) Το ανώνυμο σπήλαιο
Σχιστού που εκτός από την αισθητική του έχει μεγάλη αρχαιολογική αξία ως η
παλαιότερη γνωστή θέση κατοίκησης ανθρώπου στην Αττική, κατά την Μεσολιθική
περίοδο, β) Το πρόσφατα εξερευνημένο σπήλαιο Αφαίας (Α.Σ.Μ. 8520) που σε
σχετικό δελτίο της η Ε.Σ.Ε. το χαρακτηρίζει ως ένα από τα μεγαλύτερα και ωραιότερα σπήλαια της Αττικής
και σημειώνει ότι πρέπει να τεθεί υπό ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας, γ) Το σπήλαιο του Δρομέα στις νότιες πλαγιές του
Ποικίλου που η είσοδός του είναι βαραθρώδης, δ) Το μικρό σπήλαιο του Πανός που
βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από τη Μονή Δαφνίου και η αξία του είναι
κυρίως αρχαιολογική, ε) Το μικρό σπήλαιο Ζαστάνι που αναφέρεται ως «τρύπα
Ζαστάνη», κοντά στον οικισμό Νεόκτιστων. Επειδή βρίσκεται σε επαφή ασβεστολίθων
και ψαμμιτών είναι το μοναδικό που συγκεντρώνει και διατηρεί νερό την
μεγαλύτερη διάρκεια του έτους. Γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε για ύδρευση στο
παρελθόν από τους αγρότες του Θριασίου, όσο και από τους κτηνοτρόφους της
περιοχής, στ) Η σπηλιά του Μαρίνη στην βόρεια πλευρά του Ποικίλου όρους με
υπολείμματα σταλακτιτικού υλικού και ίχνη αρχαιοτήτων στον περιβάλλοντα χώρο.
Κλίμα
Το Αιγάλεω – Ποικίλο, λόγω του μικρού ύψους
του στερείται ζώνες βλάστησης και κλιματικές βαθμίδες που σχετίζονται με το
υψόμετρο. Συνεπώς ισχύουν όσα αφορούν γενικά το λεκανοπέδιο της Αθήνας. Το κλίμα είναι μεσογειακού τύπου με
θερμά και ξηρά καλοκαίρια και υγρούς και ήπιους χειμώνες. Η μέση θερμοκρασία
του χειμώνα είναι 10 οC και του καλοκαιριού 26 οC. Συνήθως η μικρότερη θερμοκρασία το χειμώνα είναι 0οC και η μεγαλύτερη το καλοκαίρι είναι 38 οC. Η μέση ετήσια βροχόπτωση είναι 418 mm/y όπου το μεγαλύτερο
μέρος αυτής πέφτει μεταξύ των μηνών Οκτωβρίου και Μαΐου. Η μέση μηνιαία υγρασία
ποικίλλει από 43% τον Ιούνιο μέχρι 71% τον Δεκέμβριο, με μέση ετήσια τιμή 61%.
Οι επικρατείς άνεμοι που φυσούν στο λεκανοπέδιο είναι βόρειοι βορειοανατολικοί
κυρίως στην τελευταία περίοδο του καλοκαιριού. Οι άνεμοι αυτοί συμπίπτουν με το
γεωγραφικό προσανατολισμό του λεκανοπεδίου και συμβάλλουν στην απορρύπανση της
ατμόσφαιρας μεταφέροντας τους ρύπους προς τη θάλασσα. Οι νότιο, νοτιοδυτικοί
άνεμοι είναι μικρής ταχύτητας και οφείλονται στη θαλάσσια αύρα. Η θαλάσσια αύρα
αυτή αναπτύσσεται κυρίως στους ανοιξιάτικους καλοκαιρινούς μήνες. Η ευεργετική
επίδρασή της στην βλάστηση του βουνού είναι διακριτή στις πλαγιές και στις
πτυχώσεις του προς το Θριάσιο Πεδίο και τον κόλπο της Ελευσίνας. Στις ίδιες
πτυχώσεις δημιουργούνται μικροπεριβάλλοντα με εξειδικευμένα είδη φυτών.
Αρχαιολογικά – Ιστορικά – Πολιτισμικά
στοιχεία
Στο ανώνυμο σπήλαιο Σχιστού, που
βρίσκεται ψηλότερα από το νεκροταφείο Σχιστού, διενεργούνται ανασκαφικές
έρευνες από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδας, οι
οποίες δεν έχουν ολοκληρωθεί. Σύμφωνα με τις σχετικές δημοσιεύσεις
αναδεικνύεται συνεχής χρήση του από την Παλαιολιθική Εποχή μέχρι τους
μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους, ως χώρου κατοίκησης του προϊστορικού
ανθρώπου και μεταγενέστερα για λατρευτικούς σκοπούς. Ιδιαίτερη σημασία έχει η
εύρεση λιθοτεχνίας οψιανού που η χρήση του χρονολογήθηκε πριν από 15.000-
χρόνια. γεγονός που καθιστά το σπήλαιο ως την παλαιότερη γνωστή θέση κατοίκησης
του προϊστορικού ανθρώπου στην Αττική, αντίστοιχης σημασίας με τα σπήλαια
Φράγχθι Αργολίδας, Θεόπετρας Καλαμπάκας κ.α.. Επίσης έχει επιβεβαιωθεί η
παρουσία στο σπήλαιο της Μέσης Νεολιθικής, της Νεότερης Νεολιθικής Ι και ΙΙ,
όπως και της Πρώϊμης Εποχής του Χαλκού. Στο ίδιο σπήλαιο έχουν βρεθεί οργανικά
και αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα διατροφής και οικονομίας θηρευτών που δίνουν,
μεταξύ άλλων, πολύτιμα στοιχεία για την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής κατά
την προϊστορική περίοδο, και αποτελούν αντικείμενο συνεχιζόμενης επιστημονικής
έρευνας.
Για τα νεώτερα χρόνια γνωρίζουμε ότι στα
πρώτα χρόνια της Αττικής στους πρόποδες του Αιγάλεω είχαν συγκεντρωθεί ομάδες
μεταλλουργών, οι Ευπυρίδες, οι Κροπίδες και οι Πελέκες οι οποίοι είχαν
διαμορφώσει μία τρικωμία. Ο λόγος της εγκατάστασης τους εκεί ήταν γιατί από το
βουνό μπορούσαν να προμηθεύονται εύκολα ξυλοκάρβουνα για τα καμίνια τους. Για
τον ίδιο λόγο είχαν εγκατασταθεί εκεί και κεραμείς και ανθρακείς. Αργότερα
δημιουργήθηκαν γύρω από το βουνό και γεωργοκτηνοτροφικοί οικισμοί. Ένας από
αυτούς ήταν ο δήμος του Έρμου στη θέση του σημερινού Χαϊδαρίου.
Στην περιοχή της μονής Δαφνίου υπήρχε ναός
του Δαφνίου Απόλλωνα (Παυσανίας – Αττικά). Δομικά στοιχεία αυτού
χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή της μονής και βρίσκονται εντοιχισμένα στα
οικοδομήματά της. Ήταν από τα ιερά που καταστράφηκαν με διατάγματα του
αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεοδοσίου. Στην έξοδο της εθνικής οδού πριν τον
Σκαραμαγκά βρίσκονται τα υπολείμματα του Ιερού της Αφαίας Αφροδίτης. Πολλές από
τις κόγχες που διατηρούνται μέχρι σήμερα στον εκεί βράχο χρησίμευαν για την
ανάθεση μαρμάρινων περιστεριών, των ιερών πουλιών της Αφροδίτης. Σε ανασκαφές
βρέθηκαν πολλά από αυτά όπως και ειδώλια της θεάς. Αρχαιολογικά
ευρήματα από το Ιερό της Αφροδίτης εκθέτονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Στη θέση της λίμνης Κουμουνδούρου
βρίσκονταν οι αρχαίοι Ρειτοί (ρειτοί πόροι ή ρύακες). Ήταν ρέματα που
σχηματίζονταν από πολλές πηγές σε δύο γειτονικές θέσεις των δυτικών υπωρειών
του Ποικίλου και χύνονταν στον κόλπο της Ελευσίνας. Επειδή οι πηγές βρίσκονταν
σε εσοχές του εδάφους ήδη στην αρχαιότητα σχηματίσθηκαν σ΄αυτά δύο λίμνες με
τεχνητά φράγματα προς την πλευρά της θάλασσας. Οι λίμνες αυτές ήταν αφιερωμένες
στη Θεά Δήμητρα και στη Κόρη της
Περσεφόνη. Από τις τεχνητές διαρροές των νερών αυτών προς τη θάλασσα
κινούνταν 2 παραλιακοί υδρόμυλοι που περιέγραψε ο Leake στις αρχές του 19ου
αιώνα. Η μία από τις δύο λίμνες αποξηράνθηκε τη δεκαετία του 1950 και αποτελεί
στις μέρες μας τμήμα των ΕΛΠΕ Ασπροπύργου. Η
Λίμνη Κουμουνδούρου και 50 μέτρα περιφερειακά έχει χαρακτηριστεί από το 1974 αρχαιολογικός
χώρος (ΦΕΚ
5/Β/8-1-1974, ΥΑ41/1/2-74).
Επάνω από τη λίμνη Ρειτών υψώνεται ο Λόφος
της Ηχούς και βόρεια της λίμνης, στο λόφο «Γκίκα», σώζονται τα ερείπια αρχαίου Φάρου, που είναι ο
πρώτος στον ελλαδικό χώρο.
Σε διάφορες κορυφές και θέσεις του Αιγάλεω
- Ποικίλου σώζονται τα ερείπια φρυκτωριών και άλλων ιχνών αρχαιοτήτων. Η παρουσία
τους, σε συνδυασμό με τα σωζόμενα υπολείμματα από το τείχος του Δέματος μεταξύ
Ποικίλου – Πάρνηθας, υποδηλώνει ένα καλά οργανωμένο δίκτυο αμυντικού συστήματος
της αρχαίας Αθήνας (5ος π.χ. αιώνας).
Από την κοιλάδα Δαφνιού διέρχονταν η αρχαία
Ιερά Οδός, ο αρχαιότερος αμαξιτός δρόμος του κόσμου, από την οποία σώζεται ένα
σημαντικό κομμάτι της διαδρομής τεσσάρων (4) περίπου χιλιομέτρων, που διέρχεται
από τα σημερινά όρια του Δήμου Χαϊδαρίου, βρίσκεται μέσα στα όρια του Βοτανικού
Κήπου Διομήδους, πριν και μετά τη Μονή Δαφνίου και στην περιοχή της Αφαίας
Σκαραμαγκά, προς τη λίμνη των Ρειτών (σημ. λίμνη Κουμουνδούρου). Η αποκάλυψη, η
ανάδειξη και η ενοποίηση των χώρων αυτών μαζί με τα ιερά που υπήρχαν στην
πορεία του δρόμου (Ιερό Απόλλωνα στη θέση της Μονής Δαφνίου και ιερό της
Αφροδίτης στην Αφαία) αποτελούν αναγκαίο έργο για τη διάσωση και προβολή της
Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς.
Μεταξύ των 2 τμημάτων του ορεινού όγκου
(Αιγάλεω και Ποικίλο) βρίσκεται η Μονή Δαφνίου (11ος αι. μ.χ.) που
έχει ανακηρυχθεί από την UNESCO
μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Δυστυχώς, παρά τη παγκόσμια
ακτινοβολία του μνημείου, στο εσωτερικό του οποίου σώζονται ολόχρυσα ψηφιδωτά
μεγάλης ιστορικής, πολιτισμικής και αισθητικής αξίας, το μνημείο δεν έχει ακόμη
αποκατασταθεί εξ αιτίας της ελλειπούς χρηματοδότησης.
Άλλα ιστορικά – πολιτισμικά στοιχεία της περιοχής είναι το Παλατάκι,
το στρατόπεδο Χαϊδαρίου τόπος κράτησης
και εκτελέσεων αγωνιστών της εθνικής αντίστασης κατά τη διάρκεια της Γερμανικής
Κατοχής, (το Μπλοκ 15 έχει χαρακτηριστεί
Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο ΦΕΚ 329/ 24-6-1987), ο τόπος και το μνημείο
εκτέλεσης του Νίκου Πλουμπίδη (1952), ο λόφος Αγ. Γεωργίου Κερατσινίου
(ιστορικός τόπος – ΦΕΚ 119Β/2-4-59), το Ηρώον Κορυδαλλού στα διοικητικά όρια
του δήμου Νίκαιας κ.α.
Στην κοιλάδα Δαφνίου βρίσκεται ο Διομήδειος
Βοτανικός Κήπος, ο μεγαλύτερος και σημαντικότερος της ΝΑ Ευρώπης και της Α
Μεσογείου. Καταλαμβάνει έκταση 1.860- περίπου στρεμμάτων με πλούσια αυτοφυή
βλάστηση και φυτά από όλο τον κόσμο (περίπου 3.000 είδη φυτών). Στην
έκτασή του υπάρχουν πεζοπορικές διαδρομές και καθιστικά για περιπάτους και
υπαίθρια αναψυχή. Αποτελεί χώρο υλοποίησης προγραμμάτων περιβαλλοντικής
εκπαίδευσης στον οποίο ξεναγούνται κάθε χρόνο χιλιάδες μαθητές. Διεξάγονται
εκεί βοτανικές έρευνες και μελέτες της χλωρίδας διαφόρων περιοχών της Ελλάδας
(και του όρους Αιγάλεω – Ποικίλου) όπως και μελέτες και καταγραφές των
ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, στη διατήρηση των οποίων
ο Κήπος συμβάλει με την καλλιέργειά τους. Ο Κήπος ακόμη αποτελεί χώρο έρευνας
και υποστήριξης για την εκπόνηση πολλών επιστημονικών εργασιών και διατριβών.
Το Τοπίο
Όλο το βουνό αποτελεί μνημείο του αττικού
τοπίου και ειδικώτερα των λόφων του λεκανοπεδίου της Αθήνας, με την χαρακτηριστική
βλάστηση που συντίθεται από χαλέπιο πεύκη, αγριελιές, αρωματικά φυτά, θάμνους
της μεσογειακής – μακκίας – βλάστησης, με διάσπαρτα ίχνη ανθρώπινων
εγκαταστάσεων και δραστηριοτήτων (κτίσματα, πεζούλες, ασβεστοκάμινα, βίγλες,
ταμπούρια κ.α) από την αρχαιότητα μέχρι την επανάσταση του ΄21 και τα νεώτερα
χρόνια, μέχρι την δεκαετία του 1930.
Το βουνό προσφέρει εξάλλου εξαιρετικά
σημεία θέασης προς την Πάρνηθα, την Πεντέλη, τον Υμηττό, τα Γεράνεια, το
λεκανοπέδιο της Αθήνας (όπου με ευκρίνεια θεώνται τα Τουρκοβούνια, ο
Λυκαβηττός, η Ακρόπολη, ο λόφος Φιλοπάππου κ.α.), τον Σαρωνικό Κόλπο, τη
Σαλαμίνα, τον κόλπο της Ελευσίνας, το Θριάσιο Πεδίο. Σύμφωνα με σχετικές
περιγραφές περιηγητών, από τα βουνά της Αττικής, το Αιγάλεω – Ποικίλο
κατατάσσεται σε δεύτερη θέση, μετά τον Υμηττό, για την θέαση που προσφέρει.
Εξάλλου, σύμφωνα με κείμενο της Γ΄ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων «η ευρύτερη περιοχή, γύρω από τη λίμνη
Κουμουνδούρου, εντάσσεται στην αρχαία τοπογραφία, αποτελεί ιστορικό τοπίο, και
παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον, στοιχεία, δηλαδή, που δεν πρέπει να
καταστραφούν από βιομηχανικές - βιοτεχνικές χρήσεις».
Το οικοσύστημα
Α. Γενικά χαρακτηριστικά
Το οικοσύστημα του Ποικίλου, νοούμενο ως
σύνολο βιοτικών και μη βιοτικών παραγόντων και στοιχείων του περιβάλλοντος που
δρουν σε ορισμένο χώρο και βρίσκονται σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους, είναι απομονωμένο
αφού από Ανατολικά ο πυκνός αστικός ιστός έχει καταλάβει και το μέσο
υψόμετρο του βουνού, από Δυτικά επεκτείνονται άναρχα οι βιοτεχνικές –
βιομηχανικές εγκαταστάσεις του Θριασίου, περιβάλλεται από μεγάλο αριθμό
στρατιωτικών εγκαταστάσεων, υπερτοπικούς, περιφερειακούς και εθνικούς οδικούς
και σιδηροδρομικούς άξονες, (Ε.Ο. Αθηνών-Πατρών, Αττική οδός, περιφερειακή
Αιγάλεω, προαστιακός Αθηνών-Κορίνθου, νέα σιδηροδρομική Ικονίου - Ασπροπύργου).
Το χαρακτηριστικό αυτό γνώρισμα της απομόνωσης είναι κρίσιμο γιατί καθιστά το
οικοσύστημα του Ποικίλου ιδιαίτερα ευαίσθητο σε περαιτέρω
επεμβάσεις και επιβαρύνσεις που μπορεί να διαταράξουν την ισορροπία του και να
προκαλέσουν σ' αυτό μη αναστρέψιμες βλάβες. Και αυτά ενώ η περιβαλλοντική του
σημασία για την Αττική, έχει, μετά την καταστροφή του Εθν. Δρυμού της Πάρνηθας
και τις πυρκαγιές της ΒΑ Αττικής, καταστεί αναντικατάστατη. Το οικοσύστημα του
Ποικίλου είναι επιπλέον ευαίσθητο γιατί αποτελεί αποδέκτη των βιομηχανικών
ρύπων του Θριάσιου πεδίου και των αστικών ρύπων του Λεκανοπεδίου της Αθήνας,
περιλαμβανομένων και των ηχητικών ρύπων. Είναι επίσης ευαίσθητο γιατί δέχεται
συνεχείς βίαιες επεμβάσεις από ανθρώπινες δραστηριότητες (απόθεση σκουπιδιών,
τεχνικές εγκαταστάσεις, διανοίξεις δρόμων). Τέλος είναι ευαίσθητο εξαιτίας της
συνεχούς έκθεσης σε κινδύνους πυρκαγιάς και γενικά καταστροφών που απορρέουν
από τις αστικές και βιομηχανικές δράσεις.
Η
βλάστηση του Αιγάλεω - Ποικίλου ανήκει στη θερμομεσογειακή ζώνη των αείφυλλων
σκληρόφυλλων θάμνων, των μεσογειακών κωνοφόρων και των φρυγάνων. Κυριαρχεί η συνένωση Oleo-Ceratonion siliquae που
περιλαμβάνεται στο παράρτημα Ι της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ με τον κωδικό 9320, ως
προστατευτέος τύπος οικοτόπου, ή υποβαθμισμένες μορφές της - μεταβατικές
καταστάσεις προς την κλάση των φρυγάνων Cisto-Micromerietea julianae. Μεγάλο
μέρος του βουνού καλύπτει και η κλάση των φρυγάνων Cisto-Micromerietea
julianae. Μικρότερης έκτασης, αλλά πολύ σημαντική για την χλωρίδα που
περιλαμβάνει είναι η βλάστηση που αναπτύσσεται στις βραχώδεις κορυφές και στις
εσωτερικές απόκρημνες πλαγιές και η οποία ανήκει στη τάξη Cirsietalia
chamaepeucis.
Β. Οι οικότοποι του Αιγάλεω – Ποικίλου
Στο βουνό συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν
τέσσερεις επί μέρους τύποι οικοτόπων. Οι οικότοποι αυτοί εντάσσονται σε
προστατευτέους τύπους της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ.
Β.1) Οικότοπος της Χαλεπίου πεύκης (Pinus
halepensis) - κωδικός 9540 Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ
Σχηματίζει εκτεταμένες, για την έκταση του
βουνού, αυτοφυείς δασικές συστάδες, κύρια στα δυτικά, λιγότερο στο κέντρο, αλλά
και σε ορισμένες περιοχές των ανατολικών πλαγιών. Τα πεύκα αυτά είναι
εξαιρετικά ξηροφυτικά κατάλληλα για φτωχά και αβαθή ασβεστολιθικά εδάφη που δεν
συγκρατούν υγρασία, όπως αυτά του Αιγάλεω - Ποικίλου. Στο υπόροφό τους
συναντώνται πολλά θαμνώδη είδη της μεσογειακής βλάστησης, αλλά και γεώφυτα.
Κατά τον δασολόγο Γ. Ντούρο (άρθρο σε
περιοδικό "Νέα Οικολογία" τ. Δεκεμβρίου 1985 με τίτλο "Ένα
φυσικό άλσος καταστρέφεται στις δυτ. συνοικίες της Αττικής") τα αυτοφυή
πευκοδάση του Ποικίλου το 1985 είχαν ηλικία 30-40 ετών, και σε ορισμένα σημεία
συνδενδρίες είχαν ηλικία περίπου 100 ετών, μάρτυρες κάποιου πευκοδάσους, που
καταστράφηκε πριν από πολλά χρόνια και που ποτέ δεν είχε τις προϋποθέσεις να
αναγεννηθεί. Η ηλικία αυτών των πευκοδασών ήδη είναι μεγαλύτερη κατά 30 χρόνια.
Καλύπτουν περίπου το 1/3 της έκτασης του Αιγάλεω – Ποικίλου.
Παρατηρείται η φύτρωση σημαντικού αριθμού
νεαρών ατόμων πεύκης, στις υπάρχουσες αυτοφυείς δασικές συστάδες (πύκνωση) και
στις συνεχόμενες με αυτές εκτάσεις των άλλων τύπων οικοτόπων (εξάπλωση)
χαρακτηριστικό ενεργούς διαδικασίας φυσικής αναγέννησης του πευκοδάσους.
Αν και οι οικότοποι της χαλεπίου πεύκης
χαρακτηρίζονται ως "πυρόφιλοι" δεν ενεργούνται εργασίες δασοκομίας
(καθαρισμοί υπορόφων, αραιώσεις κλπ) ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι καταστροφής
τους από πυρκαγιές, με εξαίρεση τον Διομήδειο Βοτανικό Κήπο, παρ’ όλο που σε
ορισμένες περιοχές έχει σωρευθεί στους υπορόφους της πεύκης υπεράφθονη καύσιμη
ύλη (πευκοβελόνες, ξερά κλαριά κλπ).
Β.2) Οικότοπος της μακκίας βλάστησης ή
αείφυλλων σκληρόφυλλων θάμνων - κωδικός 5210 Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ
Πρόκειται για
έναν χαρακτηριστικό τύπο μεσογειακού οικοτόπου και συνίσταται από φυτά τα οποία
δημιουργούν πυκνές, συχνά αδιαπέραστες συστάδες, με ύψος συνήθως 1 – 2 μ. Το
υπόστρωμα στο οποίο αναπτύσσεται είναι κυρίως ασβεστολιθικό και σε ποικιλία
εδαφών, κλίσεων και εκθέσεων. Στο Αιγάλεω - Ποικίλο δεν έχει την πυκνότητα που
συνήθως τη χαρακτηρίζει ώστε να καθίσταται αδιάβατη, επειδή το πετρώδες του
εδάφους δεν ευνοεί την πυκνή βλάστηση. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις σε
ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερα στις χαραδρώσεις του βουνού. Ανάλογα του βαθμού
ανάπτυξης ή υποβάθμισής του οικοτόπου, κατά περιοχές, συναντώνται σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό και
φρυγανικά είδη. Αποτελείται κυρίως από αγριελιές, «κέδρους», κοκορεβυθιές, σχίνους, πουρνάρια,
φυλλίκια, ράμνους, πεύκα σε χαμηλή
μορφή, ασφάκες, απήγανους, λαδανιές, σπαράγγια, ασφόδελους, γαλαστοιβές,
αστοιβές, αγράμπελες, βραχόχορτα, υπερικά, μηδικές, θυμελαίες, αλογοθύμαρα,
κ.α. Από τα πιο πάνω είδη τα πεύκα, οι
αγριελιές και τα κυπαρίσσια του ανατολικού και
κεντρικού τμήματος, σε χαμηλή μορφή, προέρχονται κυρίως από τις
συστηματικές αναδασώσεις που έγιναν τα έτη 1978 – 1980.
Ο οικότοπος αυτός έχει επίσης τα
χαρακτηριστικά στοιχεία του δάσους και κυριαρχεί στις κεντρικές και
κεντροανατολικές περιοχές, σε μίξη με φρύγανα και τα αυτοφυή πευκοδάση.
Στις περιοχές αυτού του τύπου οικοτόπου,
που λόγω της φύσης και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των δένδρων
και θάμνων που τον αποτελούν, αλλά και της πετρώδους γεωμορφολογίας του
εδάφους, η βλάστηση είναι χαμηλότερη, φυτρώνουν και οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί αγριολούλουδων
του Ποικίλου. Πρόκειται για έναν μεγάλο αριθμό διαφορετικών ειδών που
συναντώνται κυρίως σε πετρώδεις τοποθεσίες. Πολλά από αυτά φυτρώνουν στον
υπόροφο των θάμνων που τους παρέχουν προστασία.
Β.3) Οικότοπος των φρυγάνων - κωδικοί 5420
& 5430 Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ
Και αυτός ο τύπος βλάστησης είναι
χαρακτηριστικός των μεσογειακών οικοσυστημάτων και θεωρείται ότι είναι συνήθως
αποτέλεσμα υποβάθμισης προϋπάρχουσας βλάστησης, μακκίας και δάσους.
Αναπτύσσεται κυρίως σε φτωχά και βραχώδη ασβεστολιθικά και πυριτικά εδάφη ή σε
εκτάσεις που έχουν επανειλημμένως καεί από πυρκαγιές ή έχουν υποστεί έντονη
βόσκηση. Τα αιθέρια έλαια, τα αγκάθια, μα και το σχήμα των φυτών που συνθέτουν
τα φρύγανα τα προστατεύουν από τη βόσκηση και ταυτόχρονα προσφέρουν προστασία
σε ένα πλήθος από ποώδη αγριολούλουδα που φύονται ανάμεσά τους με κυρίαρχες τις
ορχιδέες. Τα φρύγανα, όπως είναι γνωστό, είναι ο πλουσιότερος σε βιοποικιλότητα
τύπος οικοτόπου στη Μεσόγειο.
Στο Αιγάλεω - Ποικίλο ο τύπος αυτός
εμφανίζεται κυρίως σε ανατολικές θέσεις, όπου και οι μεγαλύτερες πιέσεις από
ανθρωπογενείς παράγοντες, αλλά και σε διάσπαρτες μικρές κοιλάδες που είναι
ακόμη εμφανή τα ίχνη παληών ανθρώπινων εγκαταστάσεων (οικισμοί, πεζούλες) και
δραστηριοτήτων (καλλιέργεια, βόσκηση κ.α.).
Η βλάστηση που απαρτίζεται από φρύγανα είναι πολύ σημαντικός βιότοπος
για πληθώρα ειδών του ζωικού βασίλειου. Αυτό μαρτυρεί και ο μεγάλος αριθμός
εντόμων (πεταλούδες, σκαθάρια), αραχνών κ.α. που συναντώνται εκεί.
Και οι τρεις πιο πάνω τύποι οικοτόπων βρίσκονται
σε μεταβατικά στάδια που τους εξελίσσουν έτσι ώστε τα φρύγανα να δίδουν
σταδιακά τη θέση τους στη μακκία βλάστηση και η μακκία στα δάση της χαλεπίου
πεύκης.
Β.4) Βλάστηση ασβεστολιθικών βράχων και
σχηματισμών - κωδικός 8210 Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ
Η βλάστηση των ασβεστολιθικών βράχων
φιλοξενεί μια χλωρίδα που είναι εξειδικευμένη τόσο σε είδη όσο και σε
φυτοκοινωνίες, που δεν εμφανίζονται σε άλλες θέσεις. Η εξειδίκευση αυτή
συνίσταται στο γεγονός ότι το περιβάλλον των απόκρημνων βράχων είναι ουσιαστικά
αφιλόξενο για τα φυτά και συνεπώς, όσα επιβιώνουν εκεί, έχουν αναπτύξει κάποιες
ιδιαίτερες προσαρμογές. Τα απόκρημνα βράχια συγκρατούν πολύ λίγο έδαφος και άρα
πολύ λίγο νερό και θρεπτικά στοιχεία. Επιπλέον, είναι ένα περιβάλλον ευάλωτο
στους ισχυρούς ανέμους και την πλήρη ηλιοφάνεια, καθώς δεν υπάρχει υψηλή
βλάστηση που να προστατεύει από τους κλιματικούς αυτούς παράγοντες.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πολλά από
τα χασμόφυτα είναι ενδημικά είδη. Στο Αιγάλεω - Ποικίλο οι θέσεις με απόκρημνους
ασβεστολιθικούς βράχους είναι διάσπαρτες με σημαντικότερες την περιοχή του
φαραγγιού Ζaστάνι, βραχώδεις σχηματισμούς πάνω από τα Νεόκτιστα, τη λίμνη
Κουμουνδούρου και σε όλο το μήκος των Δ πλαγιών.
Η διαχρονική αλληλεπίδραση των πιο πάνω
τύπων οικοτόπων, οι εσωτερικές λειτουργίες του οικοσυστήματος, οι μηχανισμοί
που έχει αναπτύξει το σύστημα για την άμυνα του απέναντι στις πιέσεις του
ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, δεν μπορούν ακόμη να μελετηθούν και αξιολογηθούν
γιατί λείπουν προηγούμενες συστηματικές παρατηρήσεις. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο
με τη δημιουργία βάσης δεδομένων και εφαρμογή προγράμματος μακρόχρονης
παρατήρησης των στοιχείων του οικοσυστήματος και των μεταβολών τους, στα
πλαίσια ειδικών προγραμμάτων μελέτης και οικολογικής διαχείρισης.
Η χλωρίδα του Αιγάλεω – Ποικίλου
Ο χλωριδικός πλούτος του όρους Αιγάλεω -
Ποικίλου προσέλκυσε το ενδιαφέρον βοτανικών από τον 19ο αιώνα. Έτσι, στο
γραμμένο στα λατινικά έργο του Halácsy “Conspectus Florae Graecae” και στα
συμπληρώματά του (1901-1912), βρίσκουμε 63 είδη από το βουνό.
Μεταγενέστερες μελέτες και δημοσιεύσεις για τη χλωρίδα του βουνού έγιναν από
τον G. SARLIS, με τον τίτλο "The Flora of Mount Egaleo (Attica, Greece)" με την οποία καταγράφηκαν
443 είδη. Το 1991-1993 στα πλαίσια του προγράμματος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης
το 5ο Γυμνάσιο Νίκαιας εκπόνησε μελέτη με θέμα: "Τα
οικοσυστήματα του όρους Αιγάλεω" υπό την επιστημονική εποπτεία της δρ.
συστηματικής βοτανικής Ειρήνης Βαλλιανάτου, με την οποία καταγράφηκαν άλλα 114
είδη χλωρίδας. Το 2004, στο πλαίσιο του προγράμματος "Προστασία του
Περιβάλλοντος και Βιώσιμη ανάπτυξη" με φορέα χρηματοδότησης το ΥΠΕΧΩΔΕ και
ανάδοχο φορέα – χρήστη τον ΑΣΔΑ, εκπονήθηκε μελέτη με τίτλο "Ορος Αιγάλεω
– Ποικίλο, αποκατάσταση του δασικού χαρακτήρα, προστασία και ανάδειξή του"
που οδήγησε σε δημοσίευση 204 ειδών χλωρίδας, με τη διευκρίνιση των μελετητών
ότι πρόκειται για πρώτη προσέγγιση που σκοπό έχει και την συμπλήρωση των ήδη
δημοσιευμένων καταλόγων. Στο 12ο συνέδριο της Ελληνικής Βοτανικής
Εταιρείας (Οκτώβριος 2011) η επιμελήτρια του Βοτανικού Κήπου Διομήδους δρ.
συστηματικής βοτανικής και ο υποφαινόμενος ανακοίνωσαν κατάλογο 751 ειδών
χλωρίδας που οι ίδιοι κατέγραψαν και επιβεβαίωσαν την ύπαρξή τους. Σήμερα, ο
υπό διαμόρφωση κατάλογος των αυτοφυών ειδών χλωρίδας του Αιγάλεω – Ποικίλου
περιλαμβάνει 800 περίπου είδη.
Από αυτά 41 είδη είναι ελληνικά ενδημικά, 8
είναι ενδημικά της Ελλάδας και της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου και 30
χαρακτηρίζονται σημαντικά. Από τα 79 συνολικά αυτά είδη 40 είναι προστατευτέα, σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία
ή ευρωπαϊκές και διεθνείς συνθήκες. Εχουν καταγραφεί ακόμη περίπου 40 είδη
ορχιδεών που η προστασία τους προβλέπεται από την διεθνή σύμβαση CITES και το
π.δ. 67/1981. Αναδεικνύεται έτσι στο Αιγάλεω - Ποικίλο αξιοσημείωτη χλωριδική
ποικιλότητα που δεν είχε μέχρι σήμερα καταγραφεί και αξιολογηθεί.
Στο βουνό, εκτός από
τα αυτοφυή, υπάρχει πλέον και ένας σημαντικός αριθμός καλλιεργημένων και ξενικών ειδών, τα οποία έχουν εισαχθεί στο δασικό οικοσύστημα με δενδροφυτεύσεις. Κάποια από αυτά έχουν εγκλιματισθεί και επεκταθεί. Οι διαταρακτικές επιπτώσεις των ειδών
αυτών στην αυτοφυή βλάστηση πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιαίτερης
μελέτης στα πλαίσια της οικολογικής διαχείρισης του οικοσυστήματος.
Η πανίδα του Αιγάλεω – Ποικίλο
1) Ορνιθοπανίδα: Εχουν καταγραφεί μέχρι
σήμερα 115 είδη πουλιών από τα οποία 20 περιλαμβάνονται στο παράρτημα Ι της
κοινοτικής οδηγίας 79/409-85/411/ΕΟΚ (ήδη 2009/147/ΕΚ) με τίτλο «ΕΙΔΗ ΓΙΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΠΡΟΒΛΕΠΟΝΤΑΙ
ΜΕΤΡΑ ΕΙΔΙΚΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΕΩΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟΝ ΟΙΚΟΤΟΠΟ ΤΟΥΣ». Στα είδη πουλιών, που
έχουν μέχρι σήμερα καταγραφεί, περιλαμβάνονται και 79 που αναφέρονται στο
προσάρτημα ΙΙ της σύμβασης της Βέρνης (Απόφαση Συμβουλίου 82/72/ΕΟΚ της 3/12/81
και Ν. 1335/85) για τα αυστηρά προστατευόμενα είδη πανίδας.
2) Έντομα: Έχουν καταγραφεί 100 περίπου
είδη εντόμων και 37 είδη πεταλούδες. Στις πεταλούδες αυτές
περιλαμβάνονται και 4 προστατευτέα είδη με το π.δ. 67/81. Ένα περιλαμβάνεται
και στο παράρτημα IV
της οδηγίας 92/43/ΕΕ ως είδος κοινοτικού ενδιαφέροντος που απαιτεί αυστηρή
προστασία.
3) Θηλαστικά: Έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα
12 είδη θηλαστικών. Από αυτά ένα, η νονονυχτερίδα (Pipistrellus pipistrellus),
περιλαμβάνεται στο παράρτημα IV
της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και πέντε περιλαμβάνονται στο π.δ. 67/81, ως προστατευτέα
είδη. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι αλεπούδες (Vulpes vulpes), που δυστυχώς δεν
προστατεύονται, κινούνται κυρίως στα όρια των δομημένων περιοχών και μέρος της
τροφής τους αποτελούν τα οικιακά απορρίμματα.
4) Ερπετά: Έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα
είκοσι είδη ερπετών. Από αυτά δύο περιλαμβάνονται στα παραρτήματα II και IV της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, για τα οποία
επιβάλλεται από την ίδια Οδηγία η θέσπιση ειδικών ζωνών διατήρησης. Των ειδών
αυτών και άλλων 12 η προστασία προβλέπεται και με το π.δ. 67/81.
5) Αμφίβια: Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί
τέσσερα είδη αμφιβίων δύο από τα οποία περιλαμβάνονται στο παράρτημα IV της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και
στο π.δ. 67/81 ως αυστηρά προστατευόμενα είδη.
Ο υγροβιότοπος της λίμνης Κουμουνδούρου
Το βάθος της δεν υπερβαίνει το 1-1,5 μέτρα
και συνδέεται με τον κόλπο της Ελευσίνας μέσω ενός στενού και αβαθούς διαύλου. Στις όχθες της κυριαρχούν το
νεροκάλαμο, το βούρλο και το Arthcocnemum fruticosum. Στην ανατολική άκρη της
Λίμνης βρίσκεται και ένα μικρό δάσος από ευκαλύπτους. Η περιοχή στην
οποία βρίσκεται είναι από τις πιο υποβαθμισμένες της Αττικής.
Περιλαμβάνεται στην έκθεση έτους 2009 της
Ε.Ο.Ε. με τίτλο «ΤΑ ΠΟΥΛΙΑ ΤΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ». Η λίμνη φιλοξενεί τον
μεγαλύτερο αριθμό υδρόβιων πουλιών, σε σχέση με τους λοιπούς υγροβιότοπους της
Αττικής με το μεγαλύτερο πληθυσμό αυτών να αποτελούν οι Φαλαρίδες, των οποίων ο
αριθμός τον Δεκέμβριο 2008 ανήλθε σε 1060 άτομα. Η λίμνη φιλοξενεί κυρίως
υδρόβια πουλιά και γλαρόμορφα που τη χρησιμοποιούν για διαχείμαση. Επιπλέον στη
λίμνη αναπαράγονται νερόκοτες, φαλαρίδες και νανοβουτηχτάρια. Τα είδη παπιών
που παρατηρούνται είναι η Χουλιαρόπαπια,
το Κιρκίρι, το Γκισάρι, ο Καπακλής, το Σφυριχτάρι και η Βαλτόπαπια. Το
2009 καταγράφηκαν 38 είδη πουλιών, από τα οποία πέντε (5) είδη περιλαμβάνονται
στο παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ για τη διατήρηση των άγριων πτηνών
(πρώην Οδηγία 79/409). Η παρουσία της Βαλτόπαπιας, που ο αριθμός των ατόμων της
που παρατηρήθηκαν, τον Δεκέμβριο 2008 ανήλθε σε 25 άτομα, είναι ιδιαίτερα
σημαντική αφού αυτή βρίσκεται και στο Κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων ζώων της
Ελλάδας με την ένδειξη VU (τρωτό).
Το κύριο περιβαλλοντικό πρόβλημα είναι ότι
η λίμνη είναι αποδέκτης βιομηχανικών κ.α. ρύπων, περιλαμβανομένων των στραγγίσεων
της χωματερής Άνω Λιοσίων, που υποβαθμίζουν τον βιότοπο και επηρεάζουν αρνητικά
την κατάσταση των ειδών που ενδιαιτούν σε αυτή. Πρόκειται για ένα πολύ επιβαρημένο οικοσύστημα με
ευαίσθητες ισορροπίες. Στη λίμνη
υπάρχουν οι προϋποθέσεις που οδηγούν περιοδικά το σύστημα της λίμνης σε
συνθήκες παροδικού «θανάτου». Το σύστημα προειδοποιεί για επερχόμενη, μη
αναστρέψιμη περιβαλλοντική καταστροφή.
Το οικοσύστημα της λίμνης ρυπαίνεται υπόγεια από: α) τα στραγγίσματα των
Χωματερών των Άνω Λιοσίων και της Φυλής, β) των διαρροών πετρελαιοειδών των
ΕΛΠΕ Ασπροπύργου, τις δεξαμενές ΕΛΙΝΟΙΛ και τις αποθήκες καυσίμων του
παρακείμενου στρατοπέδου (Ξηρογιάννη) και υπέργεια από την εκπομπή ρύπων
(υδρογονάνθρακες, αιωρούμενα σωματίδια) των εργοστασίων του Θριασίου.
Με τα
δεδομένα αυτά, από την άνω Οδηγία ανακύπτει η υποχρέωση της Πολιτείας για τη
λήψη ιδιαίτερων μέτρων προστασίας όσον αφορά στο βιότοπο της λίμνης έτσι ώστε
να διασφαλίζεται η επιβίωση και αναπαραγωγή των προστατευόμενων ειδών.
Αναδασώσεις: Το σύνολο της έκτασης του
Αιγάλεω - Ποικίλου κηρύχθηκε αναδασωτέο με απόφαση του υπουργείου Γεωργίας το
1936. Κάποιες αναδασωτικές προσπάθειες
που έγιναν την δεκαετία του 1960 σε ορισμένα σημεία της περιμέτρου (Καματερό,
Ζοφριά) έδωσαν μικρά αλσύλλια, απόδειξη της δυνατότητας της περιοχής που
γειτνιάζει με τον οικιστικό ιστό, να ξαναγίνει δάσος. Το 1976 η έκταση μπήκε
στο πρόγραμμα αναδάσωσης της Διεύθυνσης Αναδασώσεων Αττικής και το 1978
δημιουργήθηκε ένα πυκνό δίκτυο δασικών δρόμων για την προσπέλαση και την πραγματοποίηση
της αναδάσωσης. Το 1980 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αναδάσωσης που κάλυψαν μεγάλο
τμήμα του βουνού. Φυτεύθηκαν κυρίως πεύκα, κυπαρίσσια και αγριελιές. Τα είδη
που προέρχονται από αναδάσωση είναι ευδιάκριτα γιατί τα ίχνη των εκσκαφών
διατηρούνται ακόμη. Η αναδάσωση έγινε μετά από μελέτη και χρησιμοποιήθηκαν είδη
κατάλληλα για τις συνθήκες του Αιγάλεω - Ποικίλου, ίδια με τα προϋπάρχοντα
αυτοφυή είδη. Έχουν γίνει και άλλες αναδασωτικές προσπάθειες κατά καιρούς αλλά
δεν είναι ούτε συστηματικές, ούτε γίνονται μετά από ειδικές μελέτες. Ιδιαίτερα
οι αναδασώσεις που γίνονται στα πλαίσια μαθητικών εξορμήσεων σε συνεργασία με
τους γύρω από το βουνό Δήμους είναι αναποτελεσματικές γιατί γίνονται χωρίς
καμία προετοιμασία, με δενδρύλλια από τα φυτώρια των Δήμων που προορίζονται για
πλατείες και άλση και βέβαια χωρίς επόμενη επιτήρηση και φροντίδα. Έχει
εμφανισθεί και το φαινόμενο αναδασώσεων με πρωτοβουλία ιδιωτικών εταιρειών που
γίνεται για διαφημιστικούς λόγους, που δυστυχώς έχουν την υποστήριξη των δήμων.
Με τις αναδασώσεις αυτές εισάγονται στο βουνό ξενικά είδη που μπορεί να
διαταράξουν την υφιστάμενη ισορροπία του οικοσυστήματος.
Το οικολογικό αποτύπωμα
Το Αιγάλεω – Ποικίλο είναι σήμερα ένα
κακοποιημένο βουνό, όπως και όλα τα βουνά της Αττικής. Το λεκανοπέδιο της
Αθήνας και το Θριάσιο Πεδίο έχουν και αυτά αλλάξει μορφή, όχι μόνο σε σχέση με
την αρχαιότητα, αλλά και σε σχέση με τα μέσα του 20ου αιώνα.
Η ορεινή έκταση που αποκαλούμε σήμερα
Αιγάλεω - Ποικίλο στην πραγματικότητα είναι αυτή που έχει διασωθεί από την
επέκταση του οικιστικού ιστού από Ανατολικά και εκτείνεται από το υψόμετρο των
150 έως 200 μέτρων και πάνω, ενώ από τα υψόμετρα αυτά και κάτω οι πλαγιές του
έχουν είτε οικοδομηθεί, είτε καταληφθεί από διάφορες εγκαταστάσεις και οδικούς άξονες.
Εξακολουθούν ωστόσο να υπάρχουν περιοχές του βουνού που παρέμειναν ανέγγιχτες,
κύρια στα δυτικά, όπου διατηρούνται πυκνά πευκοδάση. Το βουνό φέρει έντονο το
οικολογικό αποτύπωμα των ανθρώπινων παρεμβάσεων που το έχουν οδηγήσει να
εμφανίζει γενική εικόνα υποβάθμισης, όπως συμβαίνει και με τα άλλα περιαστικά
βουνά της Αττικής. Αιτίες της υποβάθμισης αυτής είναι: α) Βόσκηση:
Άρχισε τουλάχιστον από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και συνεχίστηκε έως τη
10ετία του 1960. Οι πλαγιές του βουνού
χρησιμοποιούνταν κυρίως για χειμαδιά κοπαδιών που κατέβαιναν κάθε φθινόπωρο από
τα βουνά της Ρούμελης και έμεναν μέχρι την Άνοιξη. β) Υλοτόμηση: Σύμφωνα με γραπτές πηγές
το 1914 πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία εγκαταστάθηκαν στις υπώρειες του
βουνού και για να επιβιώσουν ασχολήθηκαν με τη εκτεταμένη υλοτόμηση και την
παραγωγή καυσόξυλων. Επόμενη εκτεταμένη υλοτόμηση έγινε το 1922-1924 από τους
Μικρασιάτες πρόσφυγες και η πιο πρόσφατη την περίοδο της Κατοχής. Ο μεγάλος
αριθμός διάσπαρτων ασβεστοκάμινων υποδηλώνει εκτεταμένη υλοτόμηση και για την
παραγωγή ασβέστου. γ) Λατομεία: Οι λατομικές εκμεταλλεύσεις άρχισαν
κυρίως την 10ετία του 1950 για τις ανάγκες της νόμιμης και αυθαίρετης δόμησης
που συνόδεψε το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης. Έγιναν άναρχα, χωρίς καμία
τεχνική προδιαγραφή και βέβαια χωρίς μέριμνα για περιβαλλοντική αποκατάσταση.
Πρόκειται στο μεν Ποικίλο για 17 λατομεία, στο δε Αιγάλεω για σύμπλεγμα
λατομείων στον Δήμο Κορυδαλλού (ανατολικά της Λ. Ποταμού) από τη λειτουργία των
οποίων καταστράφηκε ολοσχερώς τμήμα του βουνού σε περιμετρική ζώνη 2,5 περίπου
χιλιομέτρων και για πολλά άλλα που δεν έχουν ακόμη καταγραφεί. Σήμερα δεν
λειτουργεί κανένα λατομείο. Κάποια από αυτά έχουν διαμορφωθεί ή διαμορφώνονται
σε αθλητικές εγκαταστάσεις, γήπεδα, θέατρα, χώροι σχολικών κτηρίων. Άλλα έχουν
μετατραπεί σε χώρους εναπόθεσης μπαζών, γκαράζ εγκαταλειμμένων αυτοκινήτων και
άλλα εντάχθηκαν σε σχέδια πόλεων και οικοδομήθηκαν. Στα περισσότερα από αυτά
εκκρεμεί η αποκατάστασή τους. δ) Δόμηση: Από την πλευρά του λεκανοπέδιου
της Αθήνας ο οικιστικός ιστός έχει εισχωρήσει βαθιά στις ρεματιές του Αιγάλεω -
Ποικίλου, έχει σκαρφαλώσει στις πετρώδεις πλαγιές του, με αποτέλεσμα την μείωση
της πραγματικής του επιφάνειας και της έκτασης των οικοτόπων του.
Χαρακτηριστικά στον Δήμο Χαϊδαρίου η εντός ρυμοτομικού σχεδίου δομημένη έκταση
έχει φτάσει στο υψόμετρο των 270 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας (περιοχή
νταμαριού στο Δάσος), στον Δήμο Περιστερίου των 200 μέτρων (περιοχή Φοίνικα),
στον Δήμο Πετρούπολης των 245 μέτρων (περιοχή μεταξύ θεάτρου Πέτρας και
Δημοτικού Γκαράζ), στον Δήμο Λιοσίων των 215 μέτρων (περιοχή τέρμα Αγ.
Νικολάου), στον Δήμο Καματερού των 230 μέτρων,
στον Δήμο Άνω Λιοσίων των 245 μέτρων, στον Δήμο Κορυδαλλού των 250
μέτρων και στον Δήμο Περάματος των 190 μέτρων. Οι επεκτάσεις του οικιστικού
ιστού έως τα υψόμετρα αυτά έγιναν κυρίως την 10ετία του 1970 και μετέπειτα. Σε
πολλές περιοχές η έλλειψη σαφούς οριοθέτησης μεταξύ οικοδομών και δασικής
έκτασης ενθαρρύνει την περαιτέρω αυθαίρετη δόμηση και τις βλέψεις επέκτασης του
οικιστικού ιστού. ε) Ολυμπιακό σκοπευτήριο: Το 1984 παραχωρήθηκε έκταση
435 στρεμμάτων για την κατασκευή Ολυμπιακού Σκοπευτηρίου σε κεντρική περιοχή
του Ποικίλου. Στη συνέχεια η ΜΟΜΑ ισοπέδωσε έκταση περίπου 100 περίπου
στρεμμάτων και εκχέρσωσε χιλιάδες δενδρύλλια που είχαν φυτευθεί, μαζί με φυσική
θαμνώδη βλάστηση. Τα σχέδια ματαιώθηκαν ύστερα από κινητοποιήσεις της Τ.Α., των
κατοίκων της Δυτικής Αθήνας και επιφανών δασολόγων (Γ. Ντούρος κ.α.), όμως η
ισοπεδωμένη έκταση παραμένει μέχρι σήμερα, έστω και αναδασωμένη, για να
υπενθυμίζει πόσο εύκολη είναι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και πόσο
δύσκολη η αποκατάστασή του. στ) Διάνοιξη οδών: Εθνικοί οδικοί άξονες,
υπερτοπικής σημασίας οδοί, περιφερειακοί δρόμοι, σιδηροδρομικές γραμμές
κατασκευάστηκαν, κατασκευάζονται και σχεδιάζεται να κατασκευασθούν γύρω του
ασκώντας πρόσθετη πίεση και συνεχή όχληση στο οικοσύστημα του βουνού. Προς την
δυτική πλευρά του βουνού η νέα σιδηροδρομική γραμμή Ικονίου – Ασπροπύργου
κατασκευάσθηκε σε μέσο υψόμετρο 180 περίπου μέτρων. Για τη διάνοιξή της
αλλοιώθηκε σε μεγάλη έκταση το φυσικό ανάγλυφο, καταστράφηκαν ανέγγιχτες
περιοχές κωνοφόρων και θαμνώδους βλάστησης, προκλήθηκε περαιτέρω αισθητική
υποβάθμιση του τοπίου, μειώθηκε κι άλλο το πλάτος της συνεχόμενης έκτασης του βουνού.
Την επιφάνεια του βουνού διασχίζει πλήθος ανοικτών (ελεύθερων σε προσπέλαση)
δασικών δρόμων. Πολλές διακλαδώσεις αυτών οδηγούν σε αδιέξοδα. Οι δρόμοι αυτοί,
στην πλειονότητά τους κατασκευάστηκαν αρχικά για την εξυπηρέτηση των λατομείων
και στη συνέχεια για την εξυπηρέτηση των εργασιών της αναδάσωσης που έκανε το
Υπουργείο Γεωργίας από το 1978 έως το 1980 και για πυρασφάλεια. Σήμερα,
εξυπηρετούν κυρίως τις πολυάριθμες εγκαταστάσεις κεραιών κινητής τηλεφωνίας και
όσους θέλουν να απορρίψουν εκεί τα σκουπίδια και τα μπάζα τους. ζ) Οχλούσες
εγκαταστάσεις: Στις κορυφές του βουνού έχουν εγκατασταθεί πλήθος κεραίες
ραδιοφωνίας και κινητής τηλεφωνίας, με άδειες αμφίβολης νομιμότητας. Από την
πλευρά του Θριάσιου πεδίου τα διϋλιστήρια, οι βιοτεχνίες, η χωματερή αποτελούν
επίσης πηγές μόνιμης ρύπανσης και όχλησης του υφιστάμενου οικοσυστήματος αλλά
και κινδύνων πρόκλησης πυρκαγιών, η) Ιδιοκτησιακό: Το Ποικίλο ιδιαίτερα
αποτελεί χρόνιο ιδιοκτησιακό διακύβευμα εκκλησιαστικών ιδρυμάτων, ιδιωτών και
διάφορων φορέων με απώτερο σκοπό την περαιτέρω λεηλασία του και την
κερδοσκοπία, ενώ στην μεγαλύτερη έκτασή του είναι χαρακτηρισμένο ως δημόσια
δασική έκταση. θ) Εναπόθεση απορριμμάτων: Σε όλες τις εισόδους του
βουνού, σε διάφορα σημεία του δασικού οδικού δικτύου, ακόμη και στις αδιέξοδες
απολήξεις δασικών δρόμων υπάρχει αυξημένο το φαινόμενο της απόρριψης μπαζών,
οικοσκευών και απορριμμάτων. Έχει διαπιστωθεί ακόμη και η απόρριψη παλαιών
δημοτικών κάδων απορριμμάτων. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί υποβαθμιστικό
παράγοντα, ρυπαίνει τους οικοτόπους – βιότοπους του βουνού, είναι αντιαισθητικό
και αποτελεί ανασχετικό παράγοντα για την ανάπτυξη ήπιων δραστηριοτήτων.
Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο χώρος του Διομήδειου Βοτανικού Κήπου, ι) ΧΑΔΑ
Σχιστού: Επί 20 έτη (από το 1979 έως το 1999), ο ΧΑΔΑ Σχιστού δεχόταν
-εκτός των άλλων- τα ραδιενεργά απόβλητα του εργοστασίου Φωσφορικών Λιπασμάτων
της Δραπετσώνας στη θέση Λακκώματα. Εκτιμάται ότι στην εν λόγω χωματερή έχουν
καταλήξει περισσότεροι από 10 εκατομμύρια τόνοι φωσφογύψου (καλύπτουν έκταση
125 στρεμμάτων), του ορυκτού υλικού σε μορφή σκόνης, το οποίο έχει υψηλή
περιεκτικότητα σε ράδιο (Ra-226). Επιπλέον εκτιμάται ότι στη χωματερή αυτή
έχουν βρει «στέγη» 2 εκατ. τόνοι αδρανών και ογκωδών στερεών αποβλήτων και 1
εκατ. τόνοι αστικών στερεών αποβλήτων. Αυτά έχουν εναποτεθεί πλέον σε παληό
λατομείο πάνω από το νεκροταφείο Σχιστού.
ια) Πυρκαγιές: Σύμφωνα με
τα καταγεγραμμένα στοιχεία από το έτος 1985 έως το έτος 2000 μόνο στην περιοχή
του Ποικίλου εκδηλώθηκαν 74 πυρκαγιές, από τις οποίες οι περισσότερες στα όρια
του δάσους με τον αστικό ιστό.
Όλα αυτά ή και παρόμοια αίτια, εφόσον
συνεχίζουν να παράγουν επιζήμιες συνέπειες, οδηγούν στην περαιτέρω υποβάθμιση
του οικοσυστήματος και του τοπίου του Αιγάλεω - Ποικίλου και επηρεάζουν
αρνητικά την οικολογική ισορροπία του βουνού, την ποιότητα ζωής και την υγεία
των κατοίκων του λεκανοπεδίου της Αθήνας, την ιστορική και πολιτιστική
κληρονομιά που συνδέεται με αυτό και τις αισθητικές αξίες του πολιτισμού μας.
Σημερινές πιέσεις, απειλές και οχλούσες
χρήσεις
α) Επέκταση δόμησης και αυθαίρετη
δόμηση: Στην περιφέρεια της περιοχής παρατηρείται αυθαίρετη εκτός σχεδίου
δόμηση ενώ παράλληλα ασκούνται πιέσεις για περαιτέρω επέκταση των σχεδίων
πόλεων σε βάρος του απομένοντος αδόμητου ορεινού όγκου. Η έλλειψη υποδομών στις
πόλεις, που οφείλεται στην άναρχη επέκταση του αστικού ιστού, προκαλεί πιέσεις
για την εγκατάσταση κτιρίων με ειδικές χρήσεις (εκπαιδευτήρια κ.α.) αθλητικών
και άλλων εγκαταστάσεων σε περιοχές του βουνού. Το ισχύον νομικό καθεστώς (ν. 2742/99
άρθρο 21) επιτρέπει την ανέγερση και λειτουργία αναψυκτηρίων, καφενείων, εστιατορίων, πολιτιστικών
χρήσεων, κτιρίων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αθλητικών εγκαταστάσεων σε
μεγάλα τμήματα της περιοχής τα οποία χαρακτηρίζει ως Ζώνες Β, Δ, Ζ1. Σε όλη την
έκταση του βουνού επιτρέπονται άλλωστε χωρίς περιορισμούς διανοίξεις οδών και
διαπλατύνσεις των υπαρχόντων, όπως και έργα τεχνικής υποδομής (ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΟΤΕ
κ.α.). Δίπλα στο ναό της Αφαίας Αφροδίτης και σε χώρο από τον οποίο διέρχεται
τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού λειτουργεί ήδη αναψυκτήριο με εγκαταστάσεις
παιχνιδότοπου, νεροτσουλήθρες και χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων, που έχουν
καταλάβει ολοκληρωτικά έκταση 36 τουλάχιστον στρεμμάτων. Το ότι παρόμοιες
εγκαταστάσεις δεν έχουν ακόμη κατασκευασθεί και σε άλλες θέσεις της
προστατευτέας περιοχής οφείλεται στην συγκυρία της έλλειψης (προς το παρόν)
επιχειρηματικού ενδιαφέροντος και στην παράλληλη ισχύ της δασικής
νομοθεσίας.
β) Διάνοιξη – Συντήρηση οδών: Την
περιοχή διατρέχει αλλά και πολλαπλά τέμνει ένα πυκνό οδικό και σιδηροδρομικό
δίκτυο. Η Εθνική Οδός Αθηνών – Κορίνθου, η Περιφερειακή Αιγάλεω, η Λ. Σχιστού,
η οδός που συνδέει το Χαϊδάρι με τον Κορυδαλλό (Σχιστό Κορυδαλλού), ο
προαστιακός σιδηρόδρομος, η νέα εμπορική σιδηροδρομική γραμμή Ικονίου – Ασπροπύργου
(μήκους 21 χλμ). Επιπλέον η περιοχή διατρέχεται από πολλούς δασικούς δρόμους
από τους οποίους μεγάλος αριθμός είναι αδιέξοδοι. Διανοίχθηκαν στο παρελθόν
είτε για να εξυπηρετήσουν στρατιωτικές εγκαταστάσεις, είτε για τις εργασίες
αναδάσωσης και πυρασφάλειας της περιόδου 78-80. Η άναρχη και αυθαίρετη
εγκατάσταση πλήθους κεραιών στο βουνό οδήγησε στην διάνοιξη και άλλων δρόμων.
Το υφιστάμενο νομικό καθεστώς άλλωστε το επιτρέπει. Η κυκλοφορία οχημάτων σε
όλους τους δασικούς δρόμους και η χρησιμοποίησή τους για διασχίσεις με μηχανές moto cross, αποτελεί πηγή μόνιμης
όχλησης της πανίδας και χλωρίδας της περιοχής. Εξάλλου οι ίδιοι δρόμοι
καθιστούν πρόσφορη τη απόρριψη μπαζών και σκουπιδιών ακόμη και στα πιο
απομακρυσμένα σημεία του βουνού.
Υπάρχει ανάγκη για την προστασία του
οικοσυστήματος να απαγορευθεί άμεσα η διέλευση οχημάτων και μηχανών τουλάχιστον
από τους αδιέξοδους δασικούς δρόμους, να απαγορευθεί η διάνοιξη νέων, καθώς και
η εκτέλεση έργων διαπλάτυνσης.
γ) Απόρριψη μπαζών, σκουπιδιών: Η
ελεύθερη προσπέλαση κάθε οχήματος σε όλο το δασικό οδικό δίκτυο έχει μετατρέψει
την περιοχή σε τεράστιο χώρο εναπόθεσης μπαζών και απορριμμάτων. Με το
υφιστάμενο νομικό καθεστώς δεν μπορούν να ληφθούν αποτελεσματικά μέτρα
ανάσχεσης του προβλήματος, το οποίο εκτός από την αισθητική και περιβαλλοντική
υποβάθμιση, προκαλεί σώρευση εύφλεκτων υλικών και διαρκή κίνδυνο εκδήλωσης
πυρκαγιών.
δ) Κεραίες: Σε όλη την έκταση του
ορεινού όγκου έχουν εγκατασταθεί αυθαίρετα κεραίες ραδιοφωνικών σταθμών και
εταιρειών κινητής τηλεφωνίας με
αποτέλεσμα την μεγάλη περιβαλλοντική και αισθητική υποβάθμιση του τοπίου και
των οικολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής. Ο ν. 2742/99 (άρθρο 21 παρ. ΙΙ
στ. 6 στ΄) όχι μόνο έδωσε τη δυνατότητα να «νομιμοποιηθούν» αλλά επιπλέον χωροθέτησε
την εγκατάσταση κεραιών τηλεπικοινωνιών, ραδιοφωνίας και τηλεόρασης «κατά
προτίμηση στη Ζώνη Α», δηλαδή αυτήν που περιλαμβάνει το κεντρικό τμήμα του
βουνού.
ε) Κίνδυνοι πυρκαγιών: Το ελεύθερα
προσβάσιμο πυκνό δασικό δίκτυο, η εναπόθεση εύφλεκτων απορριμμάτων και ειδών
οικιακής χρήσης, η σώρευση καύσιμης
δασικής ύλης στους υπορόφους των δασών της χαλεπίου πεύκης, η έλλειψη
δασοκομίας, οι παραλείψεις των δασικών υπηρεσιών αλλά και των δήμων για
καθαρισμό των ξερών χόρτων στην περιφέρεια του βουνού, στα όριά της με τον
οικιστικό ιστό, κατά μήκος του εθνικού, υπερτοπικού και τοπικού οδικού δικτύου,
η γειτνίαση του βουνού με αστικές πυκνοδομημένες περιοχές, η άσκηση
βιοτεχνικών, βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περιφέρειά του, οι εγκαταστάσεις
δεξαμενών πετρελαιοειδών, οι βλέψεις εμπορευματοποίησης της δημόσιας δασικής
έκτασης, κ.α. αποτελούν μόνιμους κινδύνους και θέτουν το βουνό υπό την συνεχή
απειλή πυρκαγιάς. Είναι αναγκαίο να υπογραμμισθεί ότι τυχόν πυρκαγιά στα
αυτοφυή δάση της χαλεπίου πεύκης θα είναι σχεδόν αδύνατο να κατασβεσθεί, και θα
οδηγήσει στην ολοκληρωτική καταστροφή του οικοσυστήματος, μαζί και στην
περαιτέρω απότομη περαιτέρω υποβάθμιση του περιβάλλοντος και του κλίματος του
Λεκανοπεδίου της Αθήνας.
στ) Μη αποκατάσταση ΧΑΔΑ Σχιστού: Παρ’ όλο που η χωματερή σταμάτησε να
λειτουργεί το 2003 και το 2004 ξεκίνησαν τα έργα αποκατάστασής της, από τα 125
στρέμματα που έχουν καλυφθεί με φωσφογύψο έχουν εξυγιανθεί με χρηματοδότηση του
ΥΠΕΧΩΔΕ μόνο 50 στρέμματα ενώ υπολείπεται η αποκατάσταση 75 στρεμμάτων. Επειδή
ο φωσφογύψος δεν μπορεί να απομακρυνθεί, το ραδιενεργό υλικό καλύφθηκε με
ειδικές μεμβράνες και στη συνέχεια επιστρώθηκε με χώμα. Τα απόβλητα αυτά
παρουσιάζουν αυξημένη φυσική ραδιενέργεια, λόγω του ότι ο φωσφογύψος συγκεντρώνει
υψηλά ποσοστά Ραδίου-226 (Ra-226). Σύμφωνα με την «Ελληνική Επιτροπή Ατομικής
Ενέργειας» (ΕΕΑΕ), που διενήργησε δειγματοληπτικούς ελέγχους, οι συγκεντρώσεις
Ra-226 στις εναποθέσεις φωσφογύψου είναι αυξημένες και κυμαίνονται από 580 έως
1180 Bq/kg, ενώ οι τυπικές συγκεντρώσεις στα ελληνικά εδάφη κυμαίνονται από 15
έως 100 Bq/kg.
ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ – ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ
Το βουνό διαχειρίζεται στην μεγαλύτερή του έκταση το
Δασαρχείο Αιγάλεω, ένα τμήμα του το Δασαρχείο Πάρνηθας και ένα τρίτο τμήμα του
το Δασαρχείο Πειραιά, κυρίως ως δημόσιο δάσος, και σε επιμέρους περιπτώσεις ως
δασική έκταση. Τα στρατόπεδα και οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις διέπονται από το
δικό τους καθεστώς.
Με την 108424/13.9.1934 απόφαση Υπουργού
Γεωργίας "περί κηρύξεως αναδασωτέας της περιοχής του Λεκανοπεδίου
Αττικής" που δημοσιεύτηκε στο 132/1934 Φ.Ε.Κ. τεύχος Β΄, το
σύνολο της έκτασης του βουνού κηρύχθηκε αναδασωτέο.
Με τις 25638/23-11-68 και 25638/27-3-1969
αποφάσεις του Υφυπουργού Προεδρίας της Κυβερνήσεως «Περί κηρύξεως ορέων
Υμηττού, Πεντελικού, Πάρνηθας, Κορυδαλλού και Αιγάλεω ως τόπων χρηζόντων
ειδικής προστασίας» κηρύχθηκε ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους,
διεπόμενο από το ν. 1469/1950, «χάριν της διατηρήσεως και προστασίας του
χαρακτήρος αυτών εκ της ασυδότου λατομήσεως και ατάκτου οικοδομήσεως"
(ΦΕΚ 669 Β/68 και 236 Β/69).
Με την 34649/1753/6-5-1976 απόφαση του
Υπουργού Γεωργίας ιδρύθηκε μόνιμο καταφύγιο θηραμάτων "εις την θέσιν Δημόσιον
Δάσος Αιγάλεω, περιοχής Καματερού, Πετρουπόλεως, Περιστερίου και
Χαϊδαρίου επί εκτάσεως 27.000- περίπου στρεμμάτων", "προς
προστασίαν, ανάπτυξιν, αναπαραγωγήν και εκμετάλλευσιν του θηραματικού πλούτου
και της αγρίας πανίδος εν γένει" διεπόμενο από τις διατάξεις του ν.δ.
86/1969 και του ν. 177/1975.
Με την υπ’ αριθμό 1/2012 Δασική
Απαγορευτική Διάταξη του Δασαρχείου Αιγάλεω, έχει απαγορευθεί η βόσκηση, η
εκχέρσωση, η ρητίνευση, η κοπή δένδρων, θάμνων, κλαδιών, ανθέων, η λατόμευση, η
χωματοληψία και απόθεση μπαζών, σε έκταση 32.000- στρεμμάτων περίπου. Δεν
γνωρίζουμε αν αντίστοιχες ΔΑΔ έχουν εκδόσει και τα δασαρχεία Πειραιά και
Πάρνηθας για τις εκτάσεις του βουνού που διαχειρίζονται τα ίδια.
Το άρθρο 21 ν. 2742/99
Με το άρθρο 21 του ν. 2742/1999 υπό τον
τίτλο «Καθορισμός
ορίων ζωνών προστασίας του Όρους Αιγάλεω, καθώς και των χρήσεων και όρων
δόμησης σε αυτές - Καθορισμός ειδικών χρήσεων και όρων δόμησης ζωνών στην
περιφέρεια του ορεινού όγκου» καθορίσθηκαν «τα
όρια, οι χρήσεις γης και οι όροι δόμησης του Όρους Αιγάλεω».
Ειδικότερα με τις διατάξεις του άρθρου
αυτού οριοθετήθηκε η εκτός σχεδίου περιοχή των Δήμων Περάματος, Κερατσινίου,
Νίκαιας, Κορυδαλλού, Αγίας Βαρβάρας Χαϊδαρίου, Περιστερίου, Πετρουπόλεως, Νέων
Λιοσίων, Καματερού, Άνω Λιοσίων, Φυλής, Ασπροπύργου, και ορίσθηκαν εντός αυτής
ζώνες χρήσεων γης (οκτώ Ζώνες και Υποζώνες) καθώς και όροι δόμησης. Επίσης
ορίσθηκαν έξι Ζώνες ειδικών χρήσεων και όρων δόμησης στην περιφέρεια του
ορεινού όγκου. Οι κυριότερες ρυθμίσεις είναι οι εξής:
Στη Ζώνη Α, που χαρακτηρίζεται άστοχα ως
«περιοχή απόλυτης προστασίας και αποκατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος»
επιτρέπονται: υπαίθρια ή ημιυπαίθρια καθιστικά, έργα κοινής ωφέλειας,
έργα τεχνικής υποδομής, υπόγειες υδατοδεξαμενές και υπόγεια αντλιοστάσια για
την εξυπηρέτηση των εγκαταστάσεων. Κατά προτίμηση στη Ζώνη Α επιτρέπονται
εγκαταστάσεις κεραιών τηλεπικοινωνιών, ραδιοφωνίας και τηλεόρασης. Στην πρώην
χωματερή Σχιστού, που εμπίπτει στη ζώνη Α, επιτρέπονται και εγκαταστάσεις
αναψυχής - αθλητισμού.
Στη Ζώνη Β,
που χαρακτηρίζεται ως περιοχή περιαστικού πάρκου, επιτρέπεται η ανέγερση
κτιρίων αναψυκτηρίων, καφενείων, εστιατορίων, πολιτιστικών χρήσεων,
περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και μικρών αθλητικών εγκαταστάσεων. Επιπλέον
επιτρέπονται και όλες οι εγκαταστάσεις που επιτρέπονται και στη Ζώνη Α όπως και
χώροι στάθμευσης φορτηγών αυτοκινήτων. Από την πλευρά του Ποικίλου στη Ζώνη Β
περιλαμβάνονται οι περιοχές του θεάτρου Φοίνικα και παλιών πεδίων βολής, το
ανενεργό λατομείο Μαλατέστα, ευρύτερη περιοχή γύρω από τις αθλητικές
εγκαταστάσεις Πετρούπολης (λατομείο Γρηγορίου), η περιοχή του θεάτρου Πέτρας, η
περιοχή του άλσους Καματερού, περιοχή στην θέση όπου θα κατασκευάζονταν το
Ολυμπιακό Σκοπευτήριο στο κέντρο του βουνού. Από την πλευρά του Αιγάλεω στην
ίδια Ζώνη περιλαμβάνονται περιοχή Β. του δήμου Αγ. Βαρβάρας, η περιοχή
λατομείων του δήμου Κορυδαλλού, περιοχή του δήμου Νίκαιας (τέρμα Αγγ.
Σικελιανού) και περιοχή στο δήμο Περάματος Δ. της Λ. Σχιστού.
Στη Ζώνη Γ, που χαρακτηρίζεται περιοχή
γεωργικής χρήσης, επιτρέπεται η ανέγερση γεωργικών αποθηκών και αντλιοστασίων.
Επιπλέον επιτρέπονται και όλες οι εγκαταστάσεις που επιτρέπονται και στις Ζώνες
Α και Β (έργα τεχνικής υποδομής, ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΟΤΕ, οδικά έργα, κεραίες κλπ) όπως
και χώροι στάθμευσης φορτηγών αυτοκινήτων. Η Ζώνη Γ βρίσκεται στη ΒΔ απόληξη
του Ποικίλου όπου και αυθαίρετη δόμηση.
Στη Ζώνη Δ, που χαρακτηρίζεται ως περιοχή
του περιαστικού πάρκου της Βορειοδυτικής Πύλης της Αθήνας, επιτρέπεται η
ανέγερση αναψυκτηρίων, καφενείων, εστιατορίων, μικρών αθλητικών εγκαταστάσεων,
κτιρίων πολιτιστικών χρήσεων και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, καθώς και
εγκαταστάσεις ζωολογικού κήπου. Επίσης επιτρέπονται οι διαμορφώσεις του χώρου
με αισθητικές επεμβάσεις, που διευκολύνουν τη δημιουργία αδιάκοπης πορείας
σύνδεσης του αστικού χώρου του Λεκανοπεδίου με το Ποικίλο Όρος και στη συνέχεια
με την Πάρνηθα. Επιπλέον επιτρέπονται και όλες οι εγκαταστάσεις που
επιτρέπονται και στις Ζώνες Α, Β, Γ (έργα τεχνικής υποδομής, ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΟΤΕ,
οδικά έργα, κεραίες κλπ) όπως και χώροι στάθμευσης φορτηγών αυτοκινήτων. Στη
Ζώνη Δ περιλαμβάνεται η ευρύτερη περιοχή στη θέση λατομείο Μουσαμά, η περιοχή
των «αποκαταστημένων» λατομείων μεταξύ Πετρούπολης – Καματερού, και η περιοχή
του άλσους Αγ. Δημητρίου στην Πετρούπολη.
Στη Ζώνη Ζ, που χαρακτηρίζεται ως περιοχή
του περιαστικού πάρκου της Δυτικής Πύλης της Αθήνας, περιλαμβάνονται 3
υποζώνες: Στη Ζ1 επιτρέπεται η ανέγερση περιπτέρων αναψυχής, περιπτέρων
ιστορικής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης για την περιοχή, καθώς και
αναψυκτήρια. Η Ζώνη Ζ1 περιλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή από τη λίμνη Κουμουνδούρου
(συμπεριλαμβανομένης) το Ιερό της Αφαίας και συνεχίζει Α. του ομώνυμου οικισμού
έως τα όρια σχεδίου του Δήμου Χαϊδαρίου. Από την άλλη πλευρά εκτείνεται από τη
γέφυρα Σχιστού έως τη μονή Δαφνίου. Στη Ζ2 επιτρέπονται οργανωμένες τουριστικές
κατασκηνώσεις. Η Ζ3 είναι η περιοχή του "Διομήδειου Βοτανικού Κήπου".
Στις υποζώνες Ζ1 και Ζ2 επιπλέον επιτρέπονται και όλες οι εγκαταστάσεις που
επιτρέπονται και στις Ζώνες Α, Β, Γ,Δ (έργα τεχνικής υποδομής, ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΟΤΕ,
οδικά έργα, κεραίες κλπ) όπως και χώροι στάθμευσης φορτηγών αυτοκινήτων.
Περαιτέρω, οριοθετούνται 7 ζώνες ειδικών
χρήσεων. Ζώνη Ε: ΧΥΤΑ Ανω Λιοσίων, Ζώνη Ε1: Νεκροταφείο Σχιστού, Ζώνη Ε2:
Βιομηχανική περιοχή Σχιστού, Ζώνη Ε3: Σταθμός μεταφόρτωσης απορριμμάτων, Ζώνη
Ε4: Εγκαταστάσεις ΔΕΠΑ, Ζώνη Η: Ήπια ανάπτυξη Α΄ κατοικίας σε Δήμους Κορυδαλλού
και Νίκαιας, Ζώνη Η1: Α΄ κατοικία σε Δήμο Νίκαιας.
Από όλη τη θεώρηση και μελέτη των πιο πάνω
διατάξεων του ν. 2742/99 αναδεικνύεται το γεγονός ότι με αυτές το βουνό όχι
μόνο δεν υπήχθη σε καθεστώς περιβαλλοντικής προστασίας αλλά αντίθετα σκοπήθηκε
η μετατροπή του σ’ ένα τεράστιο εργοτάξιο. Αυτό εν μέρει – ευτυχώς – μόνο
πραγματοποιήθηκε επειδή οι διατάξεις αυτές προσέκρουσαν στις παλαιότερες της
δασικής νομοθεσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η επιδιωκόμενη σε βάρος του
δασικού οικοσυστήματος του βουνού επέκταση των σχεδίων πόλεων των δήμων Νίκαιας
και Κορυδαλλού που δεν πραγματοποιήθηκε επειδή αντέδρασε το δασαρχείο Αιγάλεω
με βάση την δασική νομοθεσία. Δεν έγινε όμως το ίδιο και με την άναρχη εγκατάσταση
των κεραιών.
ΤΟ ΝΕΟ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ -
ΑΤΤΙΚΗΣ
Από το έτος 2010 συλλογικότητες και πολίτες των
δυτικών συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά ξεκίνησαν έναν πολυεπίπεδο
συστηματικό αγώνα για την ματαίωση των εργολαβικών σχεδίων σε βάρος του βουνού
και την αποτελεσματική περιβαλλοντική του προστασία. Φυσικά οι δράσεις που
ανέπτυξαν στηρίχθηκαν σε άλλες που είχαν προηγηθεί από περιβαλλοντικές
οργανώσεις και πολίτες. Κορυφαία ενέργεια ήταν η τον Ιούλιο 2010 κατάθεση στον
Οργανισμό της Αθήνας μιας εκτεταμένης περιβαλλοντικής μελέτης – πρότασης για
τον χαρακτηρισμό του βουνού ως περιοχής προστασίας της φύσης με το νέο
Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας – Αττικής. Ακολούθησαν κι άλλες ενέργειες με
κατάθεση υπομνημάτων, παραστάσεις, παρεμβάσεις, εκδηλώσεις ενημέρωσης,
συναντήσεις εργασίας. Σε αυτή τη διαδικασία ενεργή ήταν η συμπαράσταση του
Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση (WWF) και της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας.
Εργαλεία ήταν τα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, όπως σε γενικές
γραμμές προαναφέρονται, και η ισχύουσα περιβαλλοντική νομοθεσία (διεθνείς
συμβάσεις, οδηγίες της Ε.Ε., εθνική νομοθεσία).
Ως αποτέλεσμα αυτών των
ενεργειών και προσπαθειών στο νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας – Αττικής (νόμος
4277/2014 ΦΕΚ Α΄ 156/2014) συμπεριελήφθη διάταξη με την οποία όλη η έκταση του
Αιγάλεω – Ποικίλου και η λίμνη Κουμουνδούρου χαρακτηρίζονται ως περιφερειακό
φυσικό πάρκο και εντάσσονται στο δίκτυο των προστατευόμενων ορεινών όγκων
της Αττικής. Ως σκοποί του χαρακτηρισμού και της προβλεπόμενης προστασίας
προσδιορίζονται: α) Η ανάσχεση της περαιτέρω περιβαλλοντικής υποβάθμισης της
περιοχής από την επέκταση του αστικού ιστού και την εγκατάσταση χρήσεων
ασύμβατων με την διατήρηση του φυσικού οικοσυστήματος της σε κατάσταση
οικολογικής ισορροπίας, β) Η αποκατάσταση των τμημάτων που έχουν υποστεί
αλλοίωση της φυσικής τους κατάστασης από υποβαθμιστικές επενέργειες, γ) Η
διατήρηση της βιοποικιλότητας της περιοχής και των ειδών αυτοφυούς χλωρίδας και
πανίδας, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός προστατευόμενων,
ενδημικών και σημαντικών ειδών, δ) Η λήψη μέτρων για την προστασία του
οικοσυστήματος της περιοχής ως φυσικού φράγματος μεταξύ Θριασίου και της
Χωρικής Ενότητας Αθήνας – Πειραιά, ως φίλτρου αέριων ρύπων και ως ρυθμιστικού
παράγοντα του κλίματος της Αττικής, ε) Η λήψη μέτρων για την προστασία και
ανάδειξη των πολιτιστικών, αισθητικών, γεωλογικών χαρακτηριστικών της περιοχής,
καθώς και την ανάπτυξη φυσιολατρικών δραστηριοτήτων και περιβαλλοντικής
εκπαίδευσης. Ειδικά η λίμνη Κουμουνδούρου (Ρειτών) χαρακτηρίζεται ως
υγροβιότοπος Α΄ προτεραιότητας.
Περιστέρι 24/11/2014
Συντάκτης – Εισηγητής
Τάσος
Λύτρας
Email: lytras812@gmail
